Në çdo epokë, njeriu është përballur me të njëjtin rrezik,pushtetin që e kalon kufirin e arsyes dhe bëhet despotizëm. Në Romën e shekullit I pas Krishtit, Lucius Annaeus Seneca, filozofi stoik dhe mësuesi i perandorit Nero e përjetoi këtë rrezik nga afër. Ai ishte dëshmitar dhe viktimë i mënyrës se si pushteti, kur çlirohet nga morali, shndërrohet në një forcë që shtyp dhe korrupton. Por ajo që e bën Senekën të veçantë është se ai nuk e përshkroi despotizmin si një fenomen politik por si një sëmundje të shpirtit. Në letrat e tij morale, ai e sheh tiranin jo vetëm si sundimtarin që torturon trupin e të tjerëve, por edhe si njeriun që nuk zotëron dot veten. Në këtë kuptim, despotizmi për Senekën është përbindëshi që lind nga brenda njeriut, nga mungesa e vetëkontrollit, nga epshi për pushtet, nga frika dhe nga etja për lavdi.
Kështu, pyetja që na vë përballë Seneka është e përjetshme. A është despotizmi një regjim politik apo një gjendje shpirtërore? Në traktatet e tij, sidomos në De Clementia (“Mbi mëshirën”), De Ira (“Mbi zemërimin”) dhe Epistulae Morales ad Lucilium (“Letrat morale drejtuar Lukilit”), Seneka përpiqet t’i mësojë Neros virtytin e përmbajtjes,atë që stoikët e quanin temperantia.
Ai i thotë se pushteti është i qëndrueshëm vetëm kur sundimtari di të sundojë vetveten.
Por Nero, i dehur nga lavdia, shndërrohet në mishërim të asaj që Seneka e quante njeriu i paarsyeshëm, një qënie që nuk i bindet më logos-it, arsyes natyrore. Në këtë kontekst, Seneka e sheh despotizmin si degjenerim të shpirtit stoik, si humbje e masës dhe e përmbajtjes, si skaj ekstrem i pasionit njerëzor për dominim. Kjo është arsyeja pse në De Ira, ai thotë se zemërimi është një çmenduri e përkohshme dhe në duart e një sundimtari, kjo çmenduri kthehet në politikë. Për Senekën, despoti nuk është i fortë por i sëmurë.Ai sundon nga frika, sepse është i robëruar nga frika.Ai urdhëron vrasje për të mbrojtur veten nga hijet e vetes dhe në këtë kuptim, tirania për të nuk është vetëm sistem por pasqyrë e dobësisë. Në shikim të parë, bota moderne duket e çliruar nga tiranitë klasike,nuk kemi perandorë me toga, as gladiatorë në sheshe.
Por, në një formë tjetër, despotizmi ka ndryshuar veshje dhe është bërë më i hollë, më i përhapur, më i brendshëm. Sot, despoti nuk është vetëm njeriu në pushtet por sistemi që na ndjek, algoritmi që na drejton mendimet, kultura e kontrollit dhe e vetëkontrollit që na bën të ngjajmë të lirë ndërsa jemi të varur. Në politikë, shfaqet përmes populizmit autoritar që sundon me premtime dhe frikë, duke përdorur gjuhën e lirisë për të kufizuar vetë lirinë. Në shoqëri, përmes kultit të imazhit dhe suksesit, që i bind njerëzit të sundohen nga pamja dhe jo nga mendimi.Në psikologji, përmes ndjenjës së përhershme të pasigurisë, që i bën njerëzit të pranojnë kontrollin për pak qetësi. Në këtë sens, despotizmi modern është më i përkryer se ai i Romës, sepse nuk duket.Nuk të vret trupin por e zë rob shpirtin. Nuk të imponon heshtjen, por të mëson ta zgjedhësh vetë.
Gjithashtu Seneka e pa despotizmin si shenjë të humbjes së dinjitetit njerëzor. Sot, kjo humbje, nuk vjen më nga frika e dënimit por nga harrimi i vetes në zhurmën e botës.Ne nuk kemi më nevojë për një Nero sepse shpesh, e kemi Neronin brenda vetes, në etjen për dominim, për pasuri, për vëmendje. Në këtë botë të re, zëri i Senekës tingëllon më aktual se kurrë.
Ai na kujton se liria fillon nga vetëkontrolli, se njeriu është i lirë vetëm kur nuk e sundojnë pasionet, frika dhe dëshirat. Në Letra për Lukilin, ai shkruan se “Askush nuk është i lirë, përveç atij që sundon vetveten.” Dhe kjo është formula e përjetshme kundër çdo despotizmi të jashtëm apo të brendshëm.Sepse despoti mund të ketë ushtri, por nuk ka paqe,mund të ketë frikë, por nuk ka dinjitet. Ndërsa njeriu që sundon shpirtin e vet është më i lirë se çdo mbret. E pra, nga Roma e Neronit deri te bota dixhitale e sotme, despotizmi mbetet forma më e vjetër e frikës njerëzore,frika nga humbja e kontrollit. Seneka e kuptoi se rruga drejt lirisë nuk është rrëzimi i tiranit por çlirimi nga varësia ndaj pushtetit, çfarëdo forme që ai marrë.Nëse dikur tirania jetonte në pallatet e arit, sot ajo jeton në ekranet tona. Nëse dikur sundonte trupat, sot sundon mendjet.
Por antidoti mbetet i njëjtë,arsyeja,vetëdisiplina dhe virtyti stoik. Sepse, në fund, siç do të shkruante vetë Seneka para se të vdiste, “nuk mund të më marrë askush lirinë, nëse e mbaj brenda vetes.”
Ndaje
